Μέχρι και τις 23 Φεβρουαρίου ο αρμόδιος οργανισμός της Ε.Ε. εκτιμούσε πως ο κίνδυνος μετάδοσης του κορονοϊού στους Ευρωπαίους πολίτες ήταν «χαμηλός». Πρόκειται για ένα μόνο από τα άγνωστα επεισόδια του χρονικού μιας προαναγγελθείσης πανδημίας. Τι πήγε στραβά, ώστε η εύπορη Ευρώπη, με τα καλύτερα συστήματα υγείας στον κόσμο, να γίνει το επίκεντρο της πανδημίας;
Στις 3 Μαρτίου οι τρεις πρόεδροι της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ευρωκοινοβουλίου, Συμβουλίου) συναντήθηκαν εκτός του συνήθους εδάφους των Βρυξελλών και εξέπεμψαν μήνυμα «ενότητας, αλληλεγγύης και αποφασιστικότητας». Μίλησαν για την «ασπίδα της Ευρώπης».
Την ίδια μέρα, η Ιταλία έφτανε τους 77 θανάτους από τον κορονοϊό. Φυσικά, η συνάντηση στην οποία αναφερόμαστε ήταν αυτή που έγινε στον Εβρο. Διότι για τους Ευρωπαίους ηγέτες το μείζον, ακόμα κι εκείνη τη στιγμή, ήταν το μεταναστευτικό και όχι ο κορονοϊός. Μόλις δύο εβδομάδες αργότερα, η πρόεδρος της Ε.Ε. Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν παραδεχόταν πως «υποτιμήσαμε» τον ιό και μιλούσε για την «άβυσσο» την οποία αντίκρισε η Ευρώπη.
Την ίδια μέρα (18 Μαρτίου), στο Μιλάνο προσγειωνόταν αποστολή Κινέζων γιατρών και νοσηλευτών με 17 τόνους ιατρικού υλικού και ένα πανό με το ρητό του Ρωμαίου Σενέκα: «Είμαστε κύματα της ίδιας θάλασσας, φύλλα του ίδιου δέντρου, άνθη του ίδιου κήπου».
Όσο για την άφιξη της κινεζικής βοήθειας στο «Ελευθέριος Βενιζέλος», επί της υποδοχής βρισκόταν ο Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης, υφυπουργός… Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Ελληνικής κυβέρνησης.
⇨ 14 Φεβρουαρίου
Έρχεται ανάπτυξη
Το χρονολόγιο του κορονοϊού είναι γεμάτο από τέτοιες ατυχείς συμπτώσεις. Στις 14 Φεβρουαρίου η Ευρώπη θρηνεί τον πρώτο της νεκρό. Δύο εβδομάδες νωρίτερα, o ΠΟΥ έχει κηρύξει τον πλανήτη σε έκτακτη ανάγκη. Απτόητος, ο επίτροπος Τζεντιλόνι εκτιμά στο 1,2% την ανάπτυξη για το 2020 στην ευρωζώνη.
Για σημαντικό χρονικό διάστημα οι Βρυξέλλες και οι μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες βρίσκονταν σε άρνηση σχετικά με την επιδημία, στη μάταιη προσπάθειά τους να μη σταματήσει η οικονομία και… η μπάλα (ως πολύτιμο οικονομικό αγαθό).
Στην Ιταλία γίνονται αγώνες Champions League – ένας από αυτούς, το Αταλάντα – Βαλένθια (19 Φεβρουαρίου), πιθανώς έπαιξε ρόλο στη μετάδοση της λοίμωξης στην Ισπανία. Η Euroleague απειλεί τον Ολυμπιακό με τιμωρία αν δεν παίξει μπάσκετ στο Μιλάνο, εκείνη τη στιγμή επίκεντρο της πανδημίας (12 Μαρτίου). Στη Βρετανία ο σερ Βάλανς, επικεφαλής επιστημονικός σύμβουλος της κυβέρνησης, θα υποστηρίξει φανατικά τη μη αναβολή αγώνα ράγκμπι με 75.000 θεατές (14 Μαρτίου).
⇨ 23 Φεβρουαρίου
«Χαμηλός» ο κίνδυνος μετάδοσης του ιού
Η εκτίμηση του κινδύνου δεν είναι δουλειά μόνο των πολιτικών. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης Μετάδοσης Νοσημάτων (ECDC), οργανισμός της Ε.Ε. με έδρα τη Στοκχόλμη ξεκινά να δημοσιεύει «ταχείες εκτιμήσεις κινδύνου» από τις 22 Ιανουαρίου. Η κλίμακα έχει 5 βαθμίδες: πολύ χαμηλός – χαμηλός – μέτριος – υψηλός – πολύ υψηλός.
Στις 14 Φεβρουαρίου, το ECDC συμπεραίνει πως ο κίνδυνος για την αντοχή των συστημάτων υγείας είναι «από χαμηλός ως μέτριος». Όσο για τον κίνδυνο μετάδοσης στον ευρωπαϊκό πληθυσμό, «είναι επί του παρόντος χαμηλός»!
Στις 23 Φεβρουαρίου, και ενώ περιοχές της Ιταλίας μπαίνουν σε καθεστώς αποκλεισμού, το ECDC εκτιμά πως «η πιθανότητα περαιτέρω μετάδοσης σε Ε.Ε./ΕΟΧ και Η.Β. θεωρείται χαμηλή, αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί, εξαιτίας του υψηλού επιπέδου αβεβαιότητας και ορισμένων απρόβλεπτων παραγόντων».
Ευρωπαίος επιδημιολόγος που μετέχει στη χώρα του στις αποφάσεις για την αντιμετώπιση του ιού είπε στο Investigate Europe: «Το ECDC ήταν πολύ σημαντικό στη διαχείριση της κρίσης, διότι παρέχει στα κράτη πληθώρα πληροφοριών και κατευθύνσεων που μας είναι εξαιρετικά πολύτιμες. Αλλά σε ό,τι αφορά την εκτίμηση του κινδύνου, είναι φανερό ότι σε έναν βαθμό έπεσε έξω ή μετέδωσε το λάθος μήνυμα. Μπορεί μεν οι εξελίξεις να ήταν ραγδαίες, αλλά από ένα χρονικό σημείο και πέρα υπήρχαν δεδομένα που τεκμηρίωναν δυναμικό μεγάλης επιδημίας στην Ευρώπη. Μέρος του προβλήματος είναι το τι ακριβώς εκτιμά το ECDC. Όταν εκτιμά τον κίνδυνο από τον ιό για τον κάθε πολίτη ξεχωριστά, τότε πράγματι ο κίνδυνος ήταν χαμηλός ή μεσαίος. Αλλά ο κίνδυνος συνολικά για τις κοινωνίες ή για την αντοχή των συστημάτων υγείας ήταν φυσικά υψηλός. Το καταστατικό του ECDC κατοχυρώνει την επιστημονική του ανεξαρτησία. Αλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να γίνει όλο και πιο γραφειοκρατικός οργανισμός. Όμως, το να μη λες το ορθό στη στροφή του δρόμου σε προδίδει».
Το βαθύτερο πρόβλημα με το ECDC είναι ότι τα κράτη-μέλη το θέλουν υπαρκτό, αλλά ανίσχυρο. Ιδρύθηκε το 2005 λίγο μετά το ξέσπασμα του SARS και σχεδόν παράλληλα με τη γρίπη των πτηνών. Αλλά τα κράτη-μέλη ήταν απρόθυμα να το ενισχύσουν: ως μέτρο σύγκρισης, το ECDC έχει το 3% του προσωπικού του αμερικανικού CDC και το 5% του προϋπολογισμού του. (Φυσικά η διαφορά έγκειται στο ότι στην Ευρώπη τον πρωτεύοντα λόγο έχουν τα «εθνικά» κέντρα και όχι το «ομοσπονδιακό» CDC.)
Σχεδόν μία στις δύο χώρες δεν εφαρμόζει καραντίνα
«Το κλειδί στις διασυνοριακές απειλές για την υγεία, όπως ο COVID-19, είναι η συνεργασία», δήλωσε το ECDC στο Investigate Europe. Αλλά συνεργασία δεν υπήρξε. Ακόμα και η επιλογή της καραντίνας δεν είναι όσο πανευρωπαϊκή φαίνεται. Δεν είναι μόνο η Βρετανία, η Ολλανδία και η Σουηδία που δεν την υιοθέτησαν. Σύμφωνα με αναφορά του ECDC (24 Μαρτίου), μόλις 17 σε σύνολο 31 κρατών βρίσκονται σε συνθήκες ολικού ή μερικού αποκλεισμού (lockdown). Σχεδόν μία στις δύο ευρωπαϊκές χώρες δεν βρίσκεται σε καραντίνα.
Εκπρόσωπος του ECDC σε επικοινωνία με το Investigate Europe αρνήθηκε να ονοματίσει τις χώρες, λέγοντας ότι η πληροφορία αυτή δεν είναι «ανοιχτή» επειδή τα κράτη-μέλη δεν επιθυμούν τη δημοσιοποίησή της.
⇨ 16 Μαρτίου
Η Ε.Ε. ζητά ανοιχτά σύνορα, αλλά 12 χώρες τα κλείνουν
Στις 16 Μαρτίου ο εκπρόσωπος της Κομισιόν Ερίκ Μαμέρ τάχθηκε εναντίον του κλεισίματος των συνόρων στον Χώρο Σένγκεν. Το ίδιο απόγευμα 12 χώρες (ανάμεσά τους Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία, Αυστρία, Ουγγαρία) έκλειναν τα σύνορά τους.
Το δέμα για το Μπέργκαμο σταμάτησε στο Βερολίνο
Το σύνθημα είχε δώσει μερικές μέρες νωρίτερα η Γερμανία, απαγορεύοντας τις εξαγωγές ιατρικού υλικού. Το Investigate Europe δοκίμασε στην πράξη το γερμανικό εμπάργκο, όταν έστειλε από το Βερολίνο ένα δέμα με ιατρική βοήθεια προς νοσοκομείο του Μπέργκαμο. Το δέμα μπλοκαρίστηκε από την εταιρεία ταχυμεταφορών DHL.
Η Γερμανία ήρε την απαγόρευση –και σήμερα είναι από τις χώρες με τους χαλαρότερους περιορισμούς στην Ευρώπη– αλλά οι εβδομάδες που μεσολάβησαν ενδεχομένως αφενός στέρησαν τις πληττόμενες χώρες από νευραλγική βοήθεια, αφετέρου ανέστησαν τα ανακλαστικά αντιευρωπαϊσμού στις νότιες επαρχίες της Ενωσης.
Θορυβημένη η Κομισιόν, κυκλοφόρησε μηνύματα στα κοινωνικά δίκτυα, σύμφωνα με τα οποία Γαλλία και Γερμανία μαζί έχουν δώσει στην Ιταλία περισσότερες μάσκες από την Κίνα – λες και πρόκειται για κούρσα. Όμως τις κρίσιμες ώρες που η Κίνα ήταν παρούσα, Γερμανία και Γαλλία είχαν απαγορεύσει τις εξαγωγές. Άλλο μήνυμα της Κομισιόν δείχνει τη Γερμανία να υποδέχεται ασθενείς από τη βόρεια Ιταλία. Παραλείπει όμως να αναφέρει πόσους: 47.
Κικίλιας: «Τεράστια αλληλεγγύη»
Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διενεργήθηκε στις 12-13 Μαρτίου, 67% των Ιταλών θεωρούν πως το να ανήκεις στην Ε.Ε. είναι μειονέκτημα· 88% πιστεύουν πως η Ε.Ε. δεν βοήθησε την Ιταλία. (Διαφωνεί πάντως μαζί τους ο υπουργός Υγείας της Ελλάδας, Βασίλης Κικίλιας, ο οποίος, ερωτώμενος έξω από το Συμβούλιο Υπουργών για τον αποκλεισμό διάθεσης μασκών από τη Γαλλία και τη Γερμανία, απάντησε: «Βλέπω τεράστια αλληλεγγύη». Σήμερα, οι «εταίροι» κατάσχουν ο ένας τις μάσκες του άλλου στα αεροδόμια της Ευρώπης.)
⇨ 10 Μαρτίου
«Μόνο η Κίνα απάντησε»
Το μεγάλο όπλο της ευρωπαϊκής φαρέτρας ήταν ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Πολιτικής Προστασίας. Στις 10 Μαρτίου ο πρέσβης της Ιταλίας στην Ε.Ε. καταγγέλλει: «Η Ιταλία ζήτησε την ενεργοποίηση του Μηχανισμού Πολιτικής Προστασίας […]. Καμία χώρα δεν ανταποκρίθηκε. Μόνο η Κίνα απάντησε διμερώς».
Aσφαιρα όπλα
Και όμως, η Ένωση διαθέτει οπλοστάσιο μηχανισμών, εργαλείων, διαδικασιών, η δημιουργία των οποίων πήρε χρόνια επίπονων διαπραγματεύσεων, όπλων που τελικά αποδείχτηκαν άσφαιρα. Ακολουθεί ορυμαγδός από αρκτικόλεξα:
Η Ε.Ε. διαθέτει:
■ Τον επίτροπο «Διαχείρισης Κρίσεων» (ονομάζεται Γιάνες Λέναρτσιτς).
■ Το νομικό πλαίσιο για τις «Σοβαρές διασυνοριακές απειλές κατά της υγείας».
■ Την Επιτροπή Ασφάλειας Υγείας (HSC).
■ Το (αόρατο) Σύστημα Εγκαίρου Συναγερμού και Αντίδρασης (EWRS).
■ Τον μηχανισμό rescUE, στο πλαίσιο του οποίου δημιουργήθηκε «το πρώτο στρατηγικό απόθεμα ιατρικού εξοπλισμού» στις… 19 Μαρτίου 2020.
■ Το Κέντρο Συντονισμού Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών (ERCC). Οι φωτογραφίες με τη «δράση» στο ERCC (υπάλληλοι με μπλε γιλέκα να βλέπουν στις οθόνες τους τον χάρτη του Johns Hopkins) προκάλεσαν θυμηδία.
■ Τον άφαντο Μηχανισμό Αντιμετώπισης Κρίσεων (IPCR).
■ Το Ευρωπαϊκό Ιατρικό Σώμα (EMC). Μόνο που, αντί για την «κινητοποίηση ιατρικών και υγειονομικών ομάδων», όπως προβλέπει το φιλόδοξο EMC, έσπευσαν να βοηθήσουν γιατροί από τη Ρωσία, την Κίνα, τη Βενεζουέλα, την Κούβα, τον «Άξονα του Κακού» δηλαδή. Αλλά και γιατροί από την Αλβανία και τη Σομαλία.
Ο Πάαλ Φρίσβολντ, Νορβηγός σύμβουλος επί Ευρωπαϊκών Θεμάτων, θεωρεί πως η κριτική προς την Ε.Ε. είναι εκ του περισσού: «Αν η Ε.Ε. έπαιρνε αποφάσεις που έπλητταν τα ατομικά δικαιώματα των Ευρωπαίων, αυτό θα ήταν το τέλος της. Φαντάζεστε τη φον ντερ Λάιεν να προστάζει τους Ευρωπαίους να μείνουν σπίτι; Οι αντιδράσεις θα ήταν τρομερές. Φυσικά και η Ευρώπη θα έπρεπε να είναι καλύτερα προετοιμασμένη. Αλλά οι συνθήκες είναι τόσο ειδικές, που η κάθε χώρα ξεχωριστά πρέπει να πάρει τις αποφάσεις για την ασφάλεια των πολιτών της».
Η φαντασιακή αυτονομία
Υπάρχει μια δομική εξήγηση για όλα αυτά, την οποία υπενθυμίζουν όσοι θα ήθελαν περισσότερη «ομοσπονδιακή» Ευρώπη. Η ευρωζώνη είναι μια νομισματική ένωση, η Ε.Ε. μια κοινή εσωτερική αγορά. Αλλά στα ζητήματα υγείας, το κάθε κράτος-μέλος κρατάει την αυτονομία του. Πρόκειται όμως για μία συχνά φαντασιακή αυτονομία. Όπως επεσήμανε η «Εφ.Συν.» («Οι 63 μαχαιριές της Ε.Ε. στα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας»), από το 2011 ώς το 2018 η Κομισιόν ζήτησε 63 φορές περικοπές από τα κράτη-μέλη στον προϋπολογισμό υγείας τους.
⇨ 3 Απριλίου
Η εγχείρηση επέτυχε, ο ασθενής απέθανε
Επιστρέφουμε στο παρόν. Στις 18 Μαρτίου (3.996 νεκροί στην Ευρώπη), η πρόεδρος της Κομισιόν προκήρυξε την πρώτη διαδικασία κοινής προμήθειας μέσων ατομικής προστασίας. Στις 25 Μαρτίου (14.128 νεκροί), η Κομισιόν συνεχάρη τον εαυτό της: Η διαδικασία, είπε, «στέφεται με επιτυχία». Στις 3 Απριλίου (42.023 νεκροί), η Κομισιόν είπε σχετικά με τους αναπνευστήρες πως «η παραγωγή και η διανομή τους αναμένεται να πάρει χρόνο». Ως αυτή τη στιγμή καμία μάσκα δεν έχει φτάσει στον προορισμό της.
Σαν να σπεύδεις να κάνεις ασφάλεια πυρός, αφού πάρει φωτιά το σπίτι σου.
Νικόλας Λεοντόπουλος, Paulo Pena, Daphné Dupont-Nivet/‘Investigate Europe’
Ερευνα Investigate Europe – «Εφημερίδα των Συντακτών»
📍 Το Investigate Europe αποτελούν δημοσιογράφοι από 10 ευρωπαϊκές χώρες σε συνεργασία με media partners σε περισσότερες από 15 χώρες. Στην Ελλάδα, εταίρος του Investigate Europe είναι η «Εφημερίδα των Συντακτών». Στην έρευνα συμμετείχαν οι Wojciech Ciesla, Daphné Dupont-Nivet, Ingeborg Eliassen, Juliet Ferguson, Maria Maggiore, Leïla Miñano, Paulo Pena, Nico Schmidt, Harald Schumann, Elisa Simantke, Θοδωρής Χονδρόγιαννος.
* Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στις 6 Απριλίου στην Εφημερίδα των Συντακτών στην Ελλάδα
